Op 26 februari 2023 presenteerde de parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening haar rapport “Blind voor mens en recht”, waarin de oorzaken van de toeslagenaffaire, een schandaal dat duizenden ouders onterecht beschuldigde van fraude, worden belicht.
Waardenanalyse in het kort: Teveel resultaatgerichtheid zorgt voor empathie en zorgvuldigheid onder druk, waardoor gelijkwaardigheid en vertrouwen verloren gaan.
De harde realiteit van resultaatgerichtheid
Het rapport schetst een schrijnend beeld van de menselijke crisis die ontstond door toedoen van de overheid. Terwijl de auteurs terechte conclusies trekken over de gemaakte fouten, is het essentieel te erkennen dat het rapport zelf een product is van het systeem dat de crisis veroorzaakte. De onuitgesproken overtuigingen en waarden die leidden tot mensonterend gedrag, vinden hun weerspiegeling in het rapport.
De toeslagenaffaire werpt een somber licht op een overheid die geobsedeerd is door efficiëntie en harde cijfers, gedreven door de druk van de media. Duizenden ouders werden onterecht gebrandmerkt als fraudeurs, waarbij de crisis een resultaat is van een verharde samenleving. Hoewel het rapport streeft naar meer ruimte voor menselijkheid, dreigt het te verzanden in harde conclusies en het zoeken naar zondebokken, in plaats van een begripvolle benadering van menselijk falen.
Fundamenteel in zowel de crisis als het rapport is de scherpe scheiding tussen goed en fout, een dualiteit die Rutger Bregmans credo, “De meeste mensen deugen”, uit het oog verliest. De overheid baseerde zich op de impliciete veronderstelling van twee groepen mensen: degenen die het formulier correct invullen en fraudeurs. Een simplistische visie die de complexiteit van menselijk handelen negeert en leidt tot tunnelvisie, waarbij de menselijke gevolgen van het beleid uit het oog worden verloren.
Gebrek aan empathie
Bij de toeslagenaffaire ontstond er een gebrek aan empathie op verschillende niveaus. Als eerste werd het beleid gestuurd door resultaatgerichtheid en efficiëntie, waarbij individuele nuances werden genegeerd.
Ten tweede ging het mis in de uitvoering van het beleid. Getroffen burgers werden onrechtmatig beschuldigd, geconfronteerd met terugvorderingen en boetes.
Ten derde mistte de rechtsbescherming het vermogen om te begrijpen wat er echt speelde, en verloor ook zo de menselijke waarde.
Dit gebrek aan empathie leidde tot een verlies van gelijkwaardigheid. Sommige burgers werden anders behandeld dan andere. Financiële doelstellingen, gericht op bezuinigingen, resulteerden in een verharding van het fraudebeleid en verminderde dienstverlening.
Ironisch genoeg zou het negeren van de vermeende fraude, de samenleving heel wat geld hebben bespaard. De kosten van de toeslagenaffaire, zowel in termen van menselijk leed als financiële schade, zijn immens.
Burn-out cultuur
Het inzetten van innovatieve algoritmes om effectiever uit te kunnen voeren is een prima idee. Maar de toeslagenaffaire heeft ons ook geleerd dat met een gebrek aan zorgvuldigheid en empathie, dit flink mis kan gaan. Net zoals bij fraudecontroles van studenten.
In Nederland heerst een burn-out cultuur, waarbij alle systemen oververhit zijn. In deze context levert het rapport juist extra druk op. Het rapport versterkt de al aanwezige spanning, waardoor de noodzaak ontstaat om nog beter te presteren. Die druk zorgde ook voor een gebrek aan zorgvuldigheid bij het beleid, de uitvoering en de rechterlijke macht.
Die zorgvuldigheid betekent niet dat het algoritme vanaf het begin al beter had moeten werken. De zorgvuldigheid zit in de monitoring en evaluatie of de algoritmes wel functioneren volgens de gewenste waarden. Een voorbeeld waar het juist de andere kant op ging is bij de afbeeldingen van Google Gemini. Daar was de focus op gelijkwaardigheid zo doorgeschoten, dat er historisch incorrecte beelden ontstonden. We hebben te accepteren dat de implementatie van nieuwe algoritmes een proces is waar we struikelend voorwaarts gaan, maar daarbij hebben we wel te vermijden dat ten koste gaat van het welzijn van burgers.
Wat als we eens wat meer ontspannen? Als we accepteren dat er fouten worden gemaakt. Misschien kunnen we dan vanaf het fundament bouwen naar een veerkrachtigere, mensgerichte aanpak met empathie en zorgvuldigheid als essentiële kernwaarden.
Het rapport toeslagenaffaire in vogelvlucht
In het kort de conclusies van het rapport:
Financiële dominantie en gevolgen:
- De focus op geld leidde tot strenger fraudebeleid en slechtere service.
- Mensen werden hard getroffen, zonder dat de gevolgen goed werden bekeken.
Politieke verantwoordelijkheid en falen:
- Kamerleden maakten het fraudebeleid strenger.
- Wetten werden aangenomen zonder aandacht voor de gevolgen voor mensen.
Blindheid van de overheid:
- De overheid zag niet wat haar beleid deed.
- Het beleid verwoeste levens en schond rechten, waardoor het vertrouwen in de rechtsstaat daalde.
Behandeling als fraudeurs:
- Iemand die een fout maakte werd ten onrechte gezien als fraudeur.
- Er was geen verschil tussen fouten en opzet.
- Dit leidde tot schaamte, en wantrouwen in de overheid.
Rechtsbeschermingstekort:
- De overheid beschermde mensen niet goed genoeg.
- Ze konden hun rechten niet claimen als dat nodig was.
Schending van grondrechten en privacy:
- Bepaalde groepen werden vaker gezien als fraudeurs.
- Hun grondrechten zijn geschonden, zoals privacy en gelijke behandeling.
- Dit gebeurde vooral met data en digitale toepassingen.
Disclaimer
Voor de analyse en schrijfstijl van dit artikel is gebruik gemaakt van kunstmatige intelligentie zoals Perplexity.
Photo by Yiğit Efe Şeref on Pexels.com